Evrensel Tasarım Nedir ve Evrensel Tasarım İlkeleri Nelerdir?

Yazar: Elif Aybaş

Evrensel tasarım; hizmetlerin, ürünlerin, yapıların ve her türden çevre düzenlemesinin yaşı, fiziki yetileri, sosyal statüsü ne olursa olsun herkesin eşit olarak erişebileceği şekilde tasarlanması anlamına gelir. Bir kamu binası, kent içindeki bir yeşil alan ya da ekmek pişirme makinesi evrensel tasarımın nesnesi olabileceği gibi, bir psikoterapi seansı veya yaratıcı drama etkinliği de herkesin eşit şekilde erişebileceği biçimde planlanmalıdır.

Bu kavramın ortaya çıkışı ve popülerleşmesi modern tıbbın kaydettiği gelişmelere bağlı olarak Avrupa’da yaş ortalamasının artmasıyla paralel gerçekleşir. İstihdam ve sosyal yaşamda yaşlı nüfusun artışı, yeni sorunlar anlamına gelir çünkü bu kişiler duyma veya görme kayıpları, titreyen eller, daha yavaş bir yürüme ritmi veya farklı düzeydeki demanslar ile hayatlarını sürdürmek zorundadır. Özellikle yetmişlerden itibaren İngiltere ve Amerika Birleşik Devletlerinde yükselen engelli hareketi de bu kavramı kucaklar.  Farklı fiziki engellere sahip görece genç nüfus, evrensel tasarımın en ateşli savunucularından olur.

Evrensel tasarım dendiğinde her ne kadar nüfusun belli kesimleri ima ediliyor gibi görünse de bu yanıltıcıdır. Örneğin, düzgün bir rampa yalnızca tekerlekli sandaliye kullanıcıları değil bebek arabaları için de o binayı ya da lokasyonu erişilebilir kılacaktır. Düzenli ve geniş bir kaldırım, engelli ya da engelsiz tüm yayaların kent deneyimlerini daha keyifli ve daha stressiz hale getirecektir. Bir kahve makinesinin olabildiğince basit şekilde tasarlanması, görme engellilerin ya da demans hastalarının yanısıra makineyi ilk defa kullanan veya kullanım klavuzunu okumak için yeterli zamanı olmayanlar için de süreci çokça kolaylaştıracaktır.

Bu biraz soyut tınlayan kavramı somutlaştırabilmek ve böylece uygulanırlığını teşvik etmek için, doksanların hemen başında bir araya gelen mimarlar, tasarımcılar ve mühendisler evrensel tasarımın yedi ilkesinde anlaştılar:

• Kullanımda eşitlik
• Kullanımda esneklik,
• Basit ve sezgisel kullanım,
• Bilginin anlaşılabilir şekilde sunulması,
• Hataya toleranslı tasarım,
• Minimum fiziksel çaba,
• Açı ve boşlukların yaklaşım ve kullanımı gözeterek belirlenmesi

Ancak yine de bütün bu ilkelerin tasarıma aktarılması büyük oranda tasarımcıya kalmaktadır ve bu ise tasarımcının farklı ihtiyaçları kavrayabilme ve ilgili nesneye uyarlayabilme becerisine bağlı olmak demetir.

Bu noktada, engellilerin, bebek arabası kullanan ebeveynlerin ya da yayaların görünürlüğü ve taleplerini dillendirmedeki gayretleri devreye girer. Bir yandan farklı kesimlerin kamusal alanda ve sosyal hayattaki görünürlüğü üreticiler ve tasarımcılar üzerindeki baskıyı arttıracak; öte yandan hem bu kişiler kendi ihtiyaçlarını daha iyi kavrayacak hem de tasarımcılar çeşitli gereksinimleri daha iyi içselleştirecektir.

Toparlamak gerekirse, evrensel tasarım, her şeyden önce maksimum kişiyi eşit şekilde hayata dahil etmek gibi dünyaya dair geniş bir idealin bir parçasıdır. Dahası, evrensel tasarım ilkesinin potansiyeli, ancak farklı kesimlerin hayata katılması ve taleplerini dile getirmesi ile tümüyle ortaya çıkabilir.